ઐવતહાવિક કાળથી ગ્રામીણ મહારાષ્ટ્રમાાં પોતાના પરાંપરાગત
વ્યિિાયો પર આધારરત અવધકારો આવથિક િીડીનો આધાર છે. 
ગ્રામીણ િમાિના બિન-કૃવષ િગગના રકસ્િામાાં આ િાચ ાં છે. તેમના
એકાવધકારિાદી સ્િભાિનેલીધે, તેપેઢીઓ માટે એક િાથેચોક્કિ
વ્યિિાયનેઅનિ રતા લોકોના ચોક્કિ િગગની યોગ્ય પ્રવવૃિ િની
ગઈ. આ વ્યિિાયો પાછળથી જાવત/પેટા-જાવત તરીકે ઓળખાિા
લાગ્યા. તેની તલ ના ચિ િાથેકરી શકાય છે, જે તેના પ્રિતતાના
િમથગન વિના તેન ાં કાયગ કરી શકત ાં નથી. આ પ્રિતતાઓ અથિા
િામાજિક કાયગપ્રણાલીનેસ્થાવનક િોલીમાાં િાલટ ેદારી અનેઅલટ ેદારી
તરીકેઓળખિામાાં આિતી હતી.
આ પ્રણાલી િમગ્ર ભારતમાાં અસ્સ્તત્િમાાં હતી અનેતેનેજ દા જ દા
નામોથી ઓળખિામાાં આિતી હતી. મહારાષ્ટ્રમાાં, આ બિન-કૃવષ
વ્યિિાય આધારરત વિભાગો િલટ ેદાર અથિા કાર અનેઅલટ ેદાર
અથિા નાર તરીકે ઓળખાતા હતા . એકિાથેતેઓનેકર - નાર 
તરીકેઓળખિામાાં આિતા હતા .
ત્યાાં ૧૨ પ્રાથવમક વ્યિિાયો અથિા કામદારોના િગો હતા, જે
ખેડૂતના રોજિિંદા જીિનમાાં અવનિાયગ હતા, જેને િલટ ેદાર તરીકે
ઓળખિામાાં આિતા હતા . પાટીલ અનેક લકણી ઉપરાાંત , જેમને
િહીિટી શ્રેણીમાાં મ ૂકી શકાય, ચૌગલ , ે મહાર, સત ાર, લોહાર, ચ ાંભર, 
ક ાંભાર, ન્હાિી, િોનાર, િોશી, પરરત, ગર િ અનેમલ ાણી એ િાર
વનર્ત ત િલટ ેદાર હતા . નામો પોતેઅમક હદ સધ ી વ્યિિાયો સ ૂચિે
છે. આ વ્યાિિાવયકો ખેડૂતોનેઆખા િષગ દરવમયાન તેમની િેિાઓ
પ્રદાન કરશેઅનેલણણીની મોિમ દરવમયાન તેમની પાિેથી તેમના
લેણાાં િસ ૂલશે. િલટ ેદાર ની અંદર ત્રણ િગો અથિા સ્તરો હતા અને
તેમનેિ ાંિ ાંવધત િગગ અથિા ચોક્કિ વ્યિિાયના મહત્િ અનિ ાર
તેમના લેણાાં ચ ૂકિિામાાં આિતા હતા.
િમય અનેસ્થળના આધારે, ક્યારેક કોઈનેિોિા મળેછેકેિલટ ેદાર
અને અલટ ેદાર તેમની ભ ૂવમકા િદલતા અને એકિીજાની ફરિો 
વનભાિતા હોય છે. કૃવષ િ ાંિ ાંધી ફરિો ઉપરાાંત, િળુતેદારો ગામના
રોજિિંદા જીિનમાાં એકતામાાં કામ કરતા હતા અનેલગ્ન, ધાવમિક અને
િામાજિક તહેિારો દરવમયાન વનધાગરરત મહને તાણ ાંિામેતેમની ફરિો
િજાિતા હતા. ગ્રામીણ જીિનના કાટગ-વ્હીલ્િ, જેમાાં એક તરફ ખેડૂતો
અનેિીજી તરફ િલટ ેદાર અનેઅલટ ેદારનો િમાિેશ થતો હતો , તે
િાથેમળીનેકામ કર્ું હત, ાં પરરણામેગ્રામીણ િામાજિક વ્યિસ્થાની
કામગીરી િરળ િની હતી.
મોટા પાયેઔદ્યોબગકીકરણ અનેશહેરીકરણનેકારણેઆંતર-વનભગરતા
અદૃશ્ય થઈ ગઈ હોિાથી, આ િષો જૂની ગ્રામીણ િામાજિક વ્યિસ્થા
આધવ નક િમયમાાં ભાાંગી પડી છે.

િલ્લાઓ/પ્રદેશ

મહારાષ્ટ્ર , ભારત.

િાસ્ાં કૃવતક મહત્િ

ગ્રામીણ જીિનના ગાડાાં ચિ િમાન, જેમાાં એક તરફ ખેડૂતો અને
િીજી તરફ િલટ ેદાર અનેઅલટ ેદારનો િમાિેશ થતો હતો, તે
િાથેમળીનેકામ કર્ું હત, ાં પરરણામેગ્રામીણ િામાજિક વ્યિસ્થાની
કામગીરી િરળ િની હતી.