तोरणा किल्ला, ज्याला प्रचंडगड किंवा द ईगल नेस्ट म्हणूनही ओळखले जाते, सह्याद्री पर्वत रांगेतील समुद्रसपाटीपासून १४०० मीटर वर असलेला एक लोकप्रिय डोंगरी किल्ला आहे. हा पुणे जिल्ह्यातील सर्वात उंच डोंगरी किल्ला मानला जातो.
१६४६ मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांनी जिंकलेला तोरणा हा पहिला किल्ला होता ज्यापासून मराठा साम्राज्याची स्थापना झाली.

जिल्हे/प्रदेश     
पुणे जिल्हा, महाराष्ट्र, भारत.

इतिहास    
हा किल्ला छत्रपती शिवाजी महाराजांनी अगदी अल्पवयात जिंकला आणि मराठा साम्राज्याचा पाया रचला.  यामुळे महाराष्ट्रातील लोकांसाठी तोरणा किल्ल्याचे विशेष महत्त्व आहे. तोरणा हा सुस्थितीत किल्ला आहे. आजही ट्रेकर्स हा एक कठीण किल्ला मानतात. ही महाराष्ट्र आणि मराठा साम्राज्याच्या इतिहासातील सर्वात महत्वाची लष्करी संरचना आहे. या किल्ल्याच्या भिंती आणि प्रवेशद्वार आजही सुस्थितीत आहेत. भिंती अर्धवर्तुळाकार आकारकाच्या आहेत. किल्ल्या मध्ये असलेल्या मंदिरात जाता येते जे अजूनही कार्यरत आहेत आणि भक्त तेथे नियमित येतात.

किल्ल्याला त्याच्या भव्य वावरामुळे प्रचंडगड म्हणूनही ओळखले जातो. या किल्ल्याची मूळ माहित उपलब्ध नाही. तथापि, पौराणिक कथे मध्ये असे आढळले आहे  की  हा किल्ला १३ व्या शतकात शिव पंथाने बांधला  होता जे हिंदू देव शिवाचे अनुयायी होते. १४७० ते १४८६ ए.डी., मलिक अहमद, बहमनी राज्याने या किल्ल्या वर ताबा मिळवला. पुढील काळात निजामशहाने त्यावर राज्य केले. १६४६ मध्ये शिवाजी महाराजांनी ह्या किल्ल्यावर विजय मिळवला आणि किल्ला आदिलशहाकडून आपल्या ताब्यात घेतला आणि तो मराठा साम्राज्यात आला. पुढे त्यांनी त्याचे नाव तोरणा असे ठेवले. त्यांनीच तोरणा किल्ल्यात काही नवीन वास्तू बांधल्या. आग्र्यातून काढलेली पळ मराठा इतिहासात आजही आठवत आहे. शिवाजी महाराज येथे आले आणि त्यांनी आग्र्यातून निसटल्यानंतर किल्ल्याचे नूतनीकरण केले. शिवाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतर आणि संभाजी महाराजांच्या हत्येनंतर मोगलांनी हा किल्ला मराठ्यांकडून घेतला. तथापि, शंकराजी नारायण साचीव यांच्या धोरणात्मक प्रयत्नांनी शूर मराठा योद्ध्यांनी यशस्वीरित्या किल्ला परत मिळवला. १४०४ मध्ये, औरंगजेबाने पुन्हा तोरणा किल्ला काबीज केला आणि त्याला “फुतुलगैब” किंवा “दिव्य विजय” असे नाव दिले. किल्ला औरंगझेबाकडे असण्याच्या चार वर्ष्याच्या आत, सरनोबत, नागोजी कोकाटे यांनी किल्ला मिळवला आणि हा किल्ला पुन्हा मराठा साम्राज्याखाली आला. पुरंदरच्या तहात शिवाजी महाराजांना अनेक किल्ले द्यावे लागले होते, परंतु तोरणा किल्ला त्यांच्याकडेच राहिला.

भूगोल    
तोरणा किल्ल्याच्या अवती भोवती डोंगर, गुंजावनी आणि पानशेत सारखे तलाव आणि काही धबधबे आहेत. या किल्ल्याच्या अर्ध्या रस्त्यात सुंदर गवताळ जमीन आहे, आणि उर्वरित अर्ध्या रस्त्यात दगडातून कोरलेल्या पायऱ्या आहेत ज्याची रचना अतिशय आकर्षक आहे. तोरणा किल्ला पुणे शहरापासून ५२ किमी अंतरावर आहे आणि ट्रेकिंग प्रेमींसाठी हा एक मध्यम अवघड ट्रेक आहे.

हवामान/वातावरण    
या प्रदेशात वर्षभर उष्ण-अर्ध-शुष्क हवामान असते आणि सरासरी तापमान १९-३३ अंश सेल्सिअस असते.
एप्रिल आणि मे हे ह्या प्रदेशातील सर्वात उष्ण महिने असतात जेव्हा तापमान ४२ अंश सेल्सिअस पर्यंत पोहोचते.
हिवाळ्यात वातावरण अत्यंत तीव्र असतो आणि रात्री तापमान १० अंश सेल्सिअस पर्यंत खाली जाऊ शकते परंतु दिवसाचे सरासरी तापमान २६ अंश सेल्सिअस असते. 
ह्या प्रदेशातील वार्षिक पाऊस सुमारे ७६३ मिमी असतो.   

करावयाच्या गोष्टी    
किल्ला चा परिसर प्रचंड भव्य आहे. मोकळ्या आणि साफ वातावरणात इथून राजगड, रायगड, सिंहगड आणि लिंगाणा किल्ले सहज दिसू शकतात.  संपुर्ण  किल्ला पाहण्यासाठी अंदाजे  ३ तास लागतात. गडावर पाहण्यासारखी ठिकाणे-

१- मेंगाई देवीचे मंदिर
२- तोरणजाई देवीचे मंदिर
३- माल आणि सफेली बुरुज
४- बुधला माची
५- बिनी दरवाजा
६- कोठी दरवाजा
७- हनुमान बुरुज
८- कोकण दरवाजा
९- झुंजार माची

जवळचे पर्यटन स्थळ   
राजगड किल्ला (१२.१ किमी)-तोरणा पासून ६ तास.
सिंहगड किल्ला (४१.२ किमी)
गुंजवणी धरण (२.९ किमी)
पाबे घाट व्ह्यूइंग पॉईंट (१५ किमी)
मधे घाट धबधबा (१४.२ किमी)
लिंगाणा किल्ला (१८.५ किमी)

रेल्वे, हवाई, रस्त्याने (ट्रेन, उड्डाण, बस) द्वारे पर्यटन स्थळास अंतर आणि आवश्यक वेळ लक्षात घेऊन प्रवास कसा करावा     
जवळचे विमानतळ: पुणे विमानतळ (५२ किमी) अंतरावर आहे. 
जवळचे रेल्वे स्थानक: पुणे रेल्वे स्थानक (५२ किमी) अंतरावर आहे. 
रस्त्याने: मुंबईहून पुण्याला मुंबई महामार्गाद्वारे ३ तासात (१४८ किमी) पोहोचता येते.
पुणे शहरापासून किल्ला ५२ किमी अंतरावर आहे आणि किल्ल्यावर जाण्यासाठी दोन तास लागतात. पुण्यातील स्वारगेट बस स्थानकापासून, 'स्वारगेट - वेल्हे - घिसार' मार्गावरची बस घेऊ शकता आणि वेल्हे येथे उतरू शकता. 

विशेष खाद्यपदार्थ आणि हॉटेल    
वेल्हे गावात पारंपारिक महाराष्ट्रीयन पद्धतीचे जेवण मिळते.
    
जवळच्या निवास सुविधा आणि हॉटेल/हॉस्पिटल/पोस्ट ऑफिस/पोलीस स्टेशन    
वेल्हे येथे अनेक स्थानिक रेस्टॉरंट्स उपलब्ध आहेत. 
वेल्हे येथे अनेक हॉटेल्स उपलब्ध आहेत.
जवळचे पोस्ट ऑफिस: वेल्हे पोस्ट ऑफिस.
जवळचे रुग्णालय: ग्रामीण रुग्णालय आणि वेल्हे येथील प्राथमिक आरोग्य केंद्र आहे. 
जवळचे पोलीस स्टेशन: वेल्हे पोलीस स्टेशन

जवळचे एमटीडीसी रिझॉर्ट    
एमटीडीसी रिसॉर्ट, पानशेत (२५.१ किमी) अंतरावर आहे.

    
स्थळास भेटीचे नियम आणि वेळ, भेटण्यासाठीचा सर्वोत्तम महिना    
पावसाळ्या नंतरचा काळ तोरणा ला जाण्याचे सर्वोत्तम काळ आहे. कारण पावसाळ्यानंतर सभोवतालचे परिसर सर्व काही हिरवेगार असते आणि हिवाळ्यात विविध फुले फुलणारा हंगाम असतो, जो ऑक्टोबर ते मार्च पर्यंत असतो. 
गडावर कोणतीही हॉटेल्स उपलब्ध नाहीत, तथापि, मेंगाईच्या मंदिरात १५-२० लोक राहू शकतात.
किल्ल्यावर कोणतेही रेस्टॉरंट्स उपलब्ध नाहीत परंतु वेल्हे पायथ्याशी असलेल्या गावात खाण्याची सोय उपलब्ध आहे. पर्यटकांनी आपल्या सोबत जेवण आणि पाणी ठेवणं असे सुचवले जाते.

परिसरात बोलली जाणारी भाषा
इंग्रजी, हिंदी आणि मराठी.