भारताच्या मौल्यवान भूतकाळातील सर्वात चिरस्थायी अवशेष म्हणून, मुंबईतील लेणी, अन्यथा देशाची व्यापारी राजधानी म्हणून ओळखली जाते, त्या काळातील आध्यात्मिक विचार, श्रद्धा आणि संस्कृतीचा समृद्ध वारसा सादर करतात. पण, तुम्ही विचाराल की, मुंबईच्या गालावरच्या गर्दीत गुहा कुठे सापडतील? खात्री बाळगा, बरेच आहेत! परंतु त्यांना शोधण्यासाठी, वर्षानुवर्षे रेंगाळत राहणारे वातावरण आत्मसात करण्यासाठी आणि ते असलेल्या धार्मिक प्रतीकांना आश्चर्यचकित करण्यासाठी एका अन्वेषकाचा आत्मा लागतो.

पोर्तुगीजांनी शहराचा ताबा घेण्यापूर्वीच्या काळातील, मुंबई आणि आसपास अशा 175 गुहा आहेत. हे पाच गटांमध्ये विभागले गेले आहेत, मुख्यतः बौद्ध आणि हिंदू. एलिफंटा, जो मुंबईपासून फार दूर नाही आणि समुद्राच्या पाण्यात एक रोमांचक बोटी चालवतो, हा प्रदेशातील त्याच गुहा समूहाचा एक एकीकृत भाग आहे.

आता जर तुम्ही तुमच्या पर्यटन प्रवासाच्या कार्यक्रमात मुंबई लेणी ठेवण्याचे ठरवले तर, तुम्हाला एक मूलभूत गोष्ट माहित असणे आवश्यक आहे ती म्हणजे या लेणी वास्तुकलेचा प्रारंभ बिंदू. आणि इतिहासकार सांगतील त्याप्रमाणे, अशा लेण्यांपैकी पहिली लेणी विरारमध्ये शोधली जाऊ शकतात. कालक्रमानुसार सातवाहन काळासाठी नियुक्त केलेले आणि खडकात खोदलेल्या आणि पाण्याच्या टाक्यांसह किंवा त्याशिवाय उघड्या खोल्यांसारखे दिसणारे, ते त्यांच्या पवित्र स्वरूपाचे कोणतेही दृश्य वंश नसलेले अगदी साधे आणि मूलभूत आहेत.

कान्हेरी लेण्यांमध्ये दक्षिण भारतातील बुद्धाच्या सर्वात जुन्या प्रतिमा आहेत आणि त्या जगभरात प्रसिद्ध झाल्या होत्या कारण चिनी भिक्षू प्रवासी ह्युएन त्सांग याने इसवी सन ७व्या शतकात मठाला भेट दिली होती आणि बोधिसत्व अवलोकितेश्वराची लाकडी प्रतिमा सोबत घेऊन चीनला गेल्याची नोंद आहे. असंख्य संस्कृत बौद्ध हस्तलिखिते. येथील सर्वात मोठे आकर्षण म्हणजे गुहा 3 मधील 22-23 फूट उंच बुद्ध मूर्ती; गुहे 41 मधील 11-डोके असलेला अवलोकितेश्वर; आणि लेणी 2, 41 आणि 90 मधील बोधिसत्व अवलोकितेश्वराचे फलक, जिथे अवलोकितेश्वर त्यांच्या भक्तांना विविध समस्या सोडवण्यासाठी मदत करताना दाखवले आहेत.

मुंबईतील लेणी स्थापत्यकलेच्या इतिहासातील शेवटचा अध्याय म्हणजे बोरिवली येथील ‘शैव’ लेण्यांचे वर्चस्व आहे. मंडपेश्वरा म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या, लेणी पोर्तुगीज शासकांनी जवळजवळ नष्ट केली होती परंतु येथे पुजलेल्या मंदिराचे पावित्र्य चिमाजी अप्पांच्या नेतृत्वाखाली मराठा हिंदू शासकांनी पुनर्संचयित केले होते ज्यांनी 1739 मध्ये वसईच्या प्रसिद्ध युद्धात पोर्तुगीजांचा पराभव केला होता.

काही गुहा मुंबईच्या बाहेरील भागात आहेत पण रस्त्याने चांगल्या प्रकारे जोडलेल्या आहेत. तुम्ही लोकल ट्रेनमध्ये फिरू शकता आणि नंतर लेण्यांपर्यंत पोहोचण्यासाठी ऑटो रिक्षा किंवा टॅक्सी भाड्याने घेऊ शकता. एलिफंटा येथील लेणी बोटीने पोहोचतात, ज्यासाठी गेटवे ऑफ इंडिया हा प्रारंभ बिंदू आहे.

लेण्यांचे स्थान

जीवदानी

विरारमध्ये जीवदानी लेणी आहेत.

कान्हेरी

संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यानाच्या मागे बोरिवली येथे कान्हेरी लेणी आहेत.

मागाठाणे

बोरिवलीतील कान्हेरी लेण्यांपासून पश्चिमेला मागाठाणे लेणी 6 किमी अंतरावर आहेत.

महाकाली

महाकाली लेण्यांना कोंडीवटे असेही म्हणतात. ही लेणी अंधेरी येथे आहेत.

जोगेश्वरी

जोगेश्वरी लेणी महाकाली लेणीपासून अगदी जवळ, जोगेश्वरी पूर्वेला आहेत.

मंडपेश्वरा

मंडपेश्वरा लेणी बोरिवली येथे आहेत.