मुंबई-नाशिक महामार्गावर २४ गुहा असलेले गुहा संकुल आहे. पांडवलेणी ही महाराष्ट्रातील खडक कापून बनवलेली लेणी आहेत जी महाभारतातील पांडवांनी निर्माण केली असे मानले जाते. अशाच लोककथांवर आधारित या गुहांना पांडवलेणी हे नाव देण्यात आले आहे.

जिल्हा/प्रदेश

नाशिक जिल्हा, महाराष्ट्र, भारत

इतिहास

नाशिक हे गोदावरी नदीच्या काठावर असलेले प्राचीन शहर आहे. हे हिंदू, जैन आणि बौद्धांसाठी प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र आहे; आणि वर्षभर लाखो भाविक भेट देतात. या लेणी बौद्ध लेणी आहेत ज्यांचा २००० पेक्षा जास्त वर्षांचा इतिहास आहे. बदलत्या काळानुसार आणि श्रद्धेनंतर, या लेण्या तीर्थंकर लेणी, पांडव लेणी, पंच पांडव आणि जैन लेणी इत्यादी अनेक नावांनी ओळखल्या जातात. लेण्यांमधील शिलालेख त्याला 'तिरंहू' किंवा 'त्रिरश्मी' असे संबोधतात.

त्र्यंबकेश्वर, गोदावरी नदीचे मूळ अंदाजे आहे. या साइटपासून  २५ किमी.आहे

पांडवलेणीमध्ये २४ बौद्ध लेण्यांचा समूह आहे ज्यात २७ शिलालेख आहेत. भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षणाने पश्चिम ते पूर्वेकडील लेण्यांची संख्या केली आहे. लेण्यांमधील पुरावे सूचित करतात की लेण्यांनी सातवाहन आणि पश्चिम क्षत्रप यांच्या दरम्यानचा काळ पाहिला आहे, ज्यांनी या क्षेत्रावर इ.स. या शक्ती संघर्षाची तपशीलवार नोंद केवळ शिलालेखांमध्येच नाही तर साइटवरील कला आणि स्थापत्यशास्त्रातही दिसून येते अशा शिलालेखांनी संशोधकांना प्राचीन भारतात अस्तित्वात असलेल्या राजकीय, सामाजिक-आर्थिक आणि धार्मिक परिस्थिती समजून घेण्यास मदत केली आहे.
* गुहा क्रमांक १९ ही सर्वात जुनी आहे आणि  १ शतक BCE मधील सातवाहन शासक कृष्णाच्या दानाने तयार केली गेली.
* सर्वात आकर्षक गुहा क्रमांक १८ आहे. ही चैत्य गृह आहे म्हणजे स्तूप असलेले प्रार्थना कक्ष. आतील स्तंभ अद्वितीय आहेत कारण त्यांच्यावर प्राकृत भाषेचा वापर करून ब्राह्मी लिपीमध्ये अनुलंब शिलालेख आहेत.
*पाण्याची गळती ही येथील मोठी समस्या असून, पावसाळ्यात ती अधिकच वाढते. त्यामुळे काही लेण्यांचे पाणी साठ्यात रूपांतर झाले. गुहा क्रमांक  १ हे एक उदाहरण आहे.
* गुहा क्रमांक २ इ.स.च्या  १ ली -२ व्या शतकात एक विहार (निवासी क्वार्टर) म्हणून कोरली गेली आणि नंतर ती एका बुद्धाच्या प्रतिमा असलेल्या मंदिरात रूपांतरित झाली
*गुहा क्रमांक ३ सर्वात मनोरंजक आहे, ती तपशीलवार सजलेली आहे. सहा मोठे द्वार (दरवाजे) आहेत.
** जवळजवळ उर्वरित लेण्या, ज्यांची संख्या ६,७,८,१०,११,१२,१७,२०,२३ आणि २४ आहे. देणगीदारांची नावे आणि व्यवसाय नोंदवणारे समान शिलालेख आहेत.
*इतर काही लेणी, विशेषतः, २,१५,१६,२० आणि २३ देखील विविध बौद्धांच्या प्रतिमेत इतिहासकारांना सक्षम करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण स्थाने आहेत.बौद्ध धर्माच्या ऱ्हासानंतर ही जागा जैन लोकांनी व्यापली होती. मध्ययुगीन काळातही जैन मठ बहुधा येथे राहिले.

भूगोल

लेण्यांचे स्थान पवित्र बौद्ध स्थळ आहे. गुहा नाशिक शहर, महाराष्ट्र, भारताच्या पश्चिमेस सुमारे ८ किमी अंतरावर आहे.समुद्र सपाटीपासून सुमारे ३००४ फूट वर त्रिरशमी टेकडीवर गुहा बांधल्या आहेत. या भागातील बौद्ध लेण्यांचे स्थान उत्तर भारतात जाणाऱ्या महामार्गाजवळ आहे.

हवामान

नाशिकचे सरासरी वार्षिक तापमान २४. १ अंश सेल्सिअस आहे.
या भागात हिवाळा प्रचंड असतो आणि तापमान  १२ अंश सेल्सिअस इतके कमी होते.
उन्हाळ्यात सूर्य खूप कडक असतो. नाशिकमध्ये हिवाळ्यापेक्षा उन्हाळ्यात जास्त पाऊस पडतो. उन्हाळ्यात तापमान 30 अंश सेल्सिअसच्या वर जाते.सरासरी वार्षिक पाऊस सुमारे ११३४ मिमी आहे.

येथे काय करावे

१. लेण्यांना भेट द्या

२. दादासाहेब फाळके स्मारक आणि संग्रहालयाला भेट द्या

३ . टेकडीवरून निसर्गरम्य दृश्याचा आनंद घ्या.

जवळची पर्यटन स्थळे

१. नाशिक शहर गोदावरी नदीच्या काठावर धार्मिक स्थळे असल्यामुळे प्रसिद्ध आहे.

२. सरकार वाडा: ९.५ किमी.

३ . त्र्यंबकेश्वर मंदिर: २७.८ किमी

४. गंगापूर धरण: १८.९ किमी

५. वाइन चाखण्याचा दौरा करण्यासाठी सुला वाइनयार्ड: १३ किमी.

६. अंजनेरी येथील न्यूमिस्मॅटिक्स आणि सिक्का संग्रहालयातील भारतीय संशोधन संस्था: १८.७ किमी

७. सिन्नर येथील मंदिरे.

८. जैन लेणी.

९. शहराभोवती किल्ले

विशेषखाद्य वैशिष्ट्य आणि हॉटेल

द्राक्षे, कोंडाजीचा चिवडा, वाइन आणि महाराष्ट्रीयन पदार्थ.

निवास सुविधा जवळपास आणि हॉटेल/ हॉस्पिटल/ पोस्ट ऑफिस/ पोलिस स्टेशन

या परिसरात जवळपास मुक्कामासाठी भरपूर हॉटेल्स उपलब्ध आहेत तसेच काही आश्रम देखील आहेत.

सर्वात जवळचे पोलीस स्टेशन अंबड पोलीस स्टेशन आहे - ३.६ किमी
जवळचे हॉस्पिटल वक्रतुंडा हॉस्पिटल प्रायव्हेट लिमिटेड - २ किमी

क्षेत्राला भेट देण्याचे नियम आणि वेळ,भेट देण्याचा सर्वोत्तम महिना

टेकडीवर पायऱ्या चढून लेण्यांमध्ये प्रवेश करता येतो. लेण्यांच्या गटाच्या प्रवेशद्वारापर्यंत पोहोचण्यासाठी सुमारे १० ते १२  मिनिटे लागतात जिथे गुहा क्रमांक १० समोर तिकीट देणारी खिडकी आहे.
वेळ: ८:00 AM - ६: 00 PM.
शुक्रवारी प्रत्येकासाठी प्रवेश विनामूल्य आहे.

क्षेत्रात बोलल्या जाणाऱ्या भाषा

इंग्रजी, हिंदी, मराठी.